هیرمند نام رودخانهای حیاتآفرین برای یکی از کانونهای جمعیتی در گوشۀ شرقی کشور است که در منتهیالیه خود بخشی از مرز مشترک ایران و افغانستان را به طول 30 کیلومتر تشکیل میدهد. خشکسالیهای پیاپی و زیرساختهای خاص مورفولوژیکی، بستر مناسبی برای تغییرپذیری در الگوی هندسی و استقرار فضایی مجرا و مسیر اصلی این رودخانه فراهم کرده است. درک و استخراج این تغییرات و معرفی ویژگیهای مورفولوژیک آن، بهسبب فراهمآوری تغییر در حدود مرزی و چالش در الگوی بهرهبرداری مشترک از آب آن، موضوع مهم و مورد توجه پژوهش حاضر است. برای این امر، الگوی تغییرات مکانی رودخانه در نیم قرن گذشته (1344-1390)، از طریق تحلیل تصاویر سنجش از دوری دو زمانه مورد بررسی قرار گرفت. در این راستا، طول رودخانه با توجه به الگوی امروزی آن به 13 مقطع فضایی تقسیم و تغییرات هندسی رودخانه برپایۀ نقشههای بُرداری مستخرج از تصاویر مقدم و مؤخر در هر یک از این مقاطع، بهطور جداگانه مورد بررسی قرار گرفتند. یافتهها بیانگر رخداد تغییر در الگوی هندسی اغلب بخشهای رودخانه است؛ بهطوری که در تمامی مقاطع مورد بررسی، محور رودخانه تغییرپذیری بین حداقل 5 تا حداکثر 31 درجه را تحمل کرده است. تغییر در الگوی فضایی رودخانه نیز بهدنبال تغییر در الگوی هندسی آن شکل گرفته، بهطوری که سطح اشغال آن 5/31 درصد افزایش یافته و از رقم 9/1میلیون مترمربع در سال 1344، به بیش از 5/2 میلیون مترمربع در سال 1390 رسیده است . همچنین یافتههای پژوهش نشان داد، بهسبب تغییر در الگوی فضایی رودخانه، مقادیر مشخصی از اراضی کشور در نوار مرزی واگذار و بهطور متقابل، از اراضی همسایه به خاک کشور الحاق شده است. یافتههای پژوهش درخصوص عوامل ایجابی تغییر در الگوی فضایی و هندسی رودخانه، علاوهبر تأیید و تأکید بر عوامل ثابت محیطی، مسئلۀ خشکسالیهای پیدرپی و انسداد بستر توسط ماسههای انباشته شده (حاصل از عمل باد) را عامل محوری و مؤثر این تغییرات میداند.